W Dziale Sztuki Ludowej Muzeum Etnograficznego można napotkać eksponaty, które dziś nie istnieją już w przestrzeni domowej. Takim obiektem jest diorama – jeszcze sto lat temu stanowiąca niebanalną ozdobę niejednego salonu. Ja sama spotkałam się z tego rodzaju sztuką dopiero, gdy podjęłam pracę w muzeum. Od razu zafascynował mnie sposób tworzenia tych niezwykłych obrazów. Wykonywano je z różnych materiałów, głównie z papieru (m.in. namalowany pejzaż stanowiący tło, budynki, a także postacie ludzi i zwierząt – wycięte z papieru i pomalowane farbami), szkła oraz materiałów wziętych z przyrody (mech, kora, suszone rośliny itp.) jako uzupełnienie krajobrazu.
W tylnej części dioramy znajduje się ścianka z kartonu, z malowanym akwarelami niebem, chmurami i horyzontem. Przed nią, niczym w teatralnej scenografii, komponowane są – wycięte z papieru lub wymodelowane z gipsu czy podobnego materiału i ozdobione farbą – budynki, a także sztafaże z figurkami. Wszystko to otoczone pełną wdzięku, malowniczą, „symulowaną panoramą” z drzew i krzaków, wykonanych z materiałów naturalnych – jak mech czy kora. W podobny sposób szkiełka imitują okna i wodne powierzchnie. Całość obrazu, zazwyczaj prostokątnego, z dołączonym podpisem, czego dotyczy widok, otaczana była ramką tekturową lub drewnianą, czasami przyczernianą obudową, na której znajdowała się sygnatura, a cała scena oddzielana była od widza szybą.
Użyte materiały nie przedstawiają wielkiej wartości materialnej, raczej imitują drogie materiały, np. szkiełka jako odpowiednik drogich kamieni – dioramy bowiem przypuszczalnie wzorowane były na relikwiarzach. Ich wyrobem zajmowali się wykwalifikowani rzemieślnicy, producenci przeróżnych pamiątek, ale także np. nauczyciele rysunku czy introligatorzy, dla których było to po prostu dodatkowe zajęcie, zapewniające okazjonalny dochód.
Dioramy pełniły swego rodzaju pamiątki z podróży – rozwój kolei żelaznej w 1. poł. XIX w. pociągnął za sobą rozwój turystyki, wzrosła popularność miejscowości wypoczynkowych i uzdrowiskowych Czech i Śląska, a dioramy zaczęto wytwarzać seryjnie jako pamiątki z konkretnych miejscowości, zatapiano również w przestrzennych ramach regionalne krajobrazy, florę i faunę odwiedzanych miejsc.
Rozbudzone w epoce romantyzmu zamiłowanie do przyrody w znacznym stopniu przyczyniło się do odkrycia piękna sudeckich krajobrazów. Cudownym uzupełnieniem krajobrazów naturalnych były liczne na tym obszarze zamki, pałace czy malownicze ruiny. To wszystko sprawiło, że odwiedzający okolice kuracjusze chętnie nabywali w postaci dioram „okruchy miejsc”.
Ich cechą była sielankowość – właściwie niespotykane są przedstawienia zawieruch czy katastrof – dioramy tworzono to po, by przypominały beztroski czas spędzony w odwiedzanym regionie.
Samo słowo „diorama” pochodzi z języka greckiego i oznacza „poprzez widziane” czy też „obraz przejrzysty”. Nazwa ta została wprowadzona w Paryżu w 1822 r. przez Jacquesa Daguerre’a na określenie – sensacyjnych na ówczesne czasy – złudzeń obrazowych, w których sztuczne ruchy, wydobywane głównie poprzez efekty świetlne, symulowały rzeczywistość. Początkowo przypominało to formę teatralną, z czasem, w miarę wzrostu popularności, wyewoluowało do postaci małych, iluminowanych obrazków skrzynkowych, przeobrażając się następnie w przestrzenne kompozycje ukazujące budynki, krajobrazy, florę i faunę regionów, gdzie zostały wykonane – duża ich liczba powstała w Czechach i na Śląsku.
Diorama jako trójwymiarowy obrazek produkowana była w XIX w. niemal masowo. Do dziś nie przetrwało ich zbyt dużo, można je odnaleźć w muzeach Śląska, Czech i Górnych Łużyc, a także w zbiorach prywatnych kolekcjonerów.
Prezentowany zabytek ze zbiorów Muzeum Etnograficznego przedstawia biały budynek otoczony lasem, umiejscowiony w rejonie Lądka Zdroju. W naszych zbiorach znajduje się kilkanaście bardzo rzadko eksponowanych tego typu obrazów przestrzennych. Oprócz dioram z budynkami i krajobrazami w inwentarzu muzealnym występują jeszcze dioramy z ptakami (papugami, szpakami czy zimorodkiem), a także dwie szopki skrzynkowe – nieco większe i głębsze, przedstawiające sztafaż miasta z kaskadowo ułożonymi budynkami, postaciami ludzi i zwierząt oraz ze Świętą Rodziną umieszczoną w centrum.
Joanna Kurbiel, adiunkt w Dziale Sztuki Muzeum Etnograficznego
Diorama Lądka Zdroju – obraz przestrzenny wykonany przez J. Maalera w 1876 r., Dolny Śląsk; fot. Arkadiusz Podstawka
#zoom_na_muzeum – zapraszamy również do lektury innych tekstów ➸